Dolavi Na Bose Ni Yasana ko Macuata
November 12, 2009 Naduri, Labasa
Ni sa tiko na Turaga na i Liuliu ni Bose ni Yasana Vakaturaga o Macuata, Ni Tiko na
Lewe n Bose, ni tiko na Talai Veivuke ena Vualiku, vakailesilesi ena Vale ni Volavola
ni Yasana, Vakailesilesi Vakamatanitu ni tiko rawa kei kemuni na Turaga kei na
Marama.
Au doka vakalevu sara na nomudou veisureti me’u mai dolava na nomudou bose ni
yasana na turaga kei na marama e caumatalevu. Oqo e matai ni i tavi me’u qarava
ena taudaku kei Suva ni oti na noqu mai cabeta na i tutu vaka Peresitedi ni noda
vanua ena lotulevu ni macawa sa oti, ka i matai talega ni yasana ena noda vanua
me’u veisiko kina.
Au a sa sikova oti na yasana vakaturaga o ra kei ba ka se vo tiko o yasawa ena gauna au a se taura voli tiko kina na i tutu vaka i vukevuke ni peresitedi.
A noqu i naki me’u na sikova kece na yasana e tinikava ena noda vanua ka salavata tikoga na i tuvatuva ni noda matanitu me baleta na nodra vukei ka qaravi vakavinaka na noda lewe ni vanua me rawa kina na tiko vinaka kei na bula sautu.
Ena sega sara ni dua vei keda e vulagi ena draki ni bula eda lako curuma tiko
edaidai. Oqo talega na gauna e dautarogi kina na vatuka ni noda veiqaravi me
vaka na i tavi ka qarava na bose ni yasana. Era lewe lailai na lewe ni yasana era
kauwai ena veika e vakayacori ena bose ni yasana, baleta ni sa sega ni vakaibalebale vei ira.
Oqori na vatuka ni veiqaravi ka sa sasagataki tiko me laveti cake ka vakavinakataki, ka sa tuvana kina na matanitu na veika me qaravi ena i vola dusidusi ka vakatokai na peoples charter for change, peace and progress.
Au gadreva me’u na vosa ena rua na ulutaga lelevu, oya na:
(i) Bula ni veiliutaki maqosa, savasava ka vakaivakarau; kei na
(ii) Veivakatorocaketaki sa vakayacora tiko na matanitu ena noda vanua edaidai kei na i tuvatuva vou ni veiqaravi ni veivakatorocaketaki sa tekivu vakanaulu kina na matanitu ena noda veiyasana ka vakauasivi ena loma ni nomudou vanua vakaturaga.
Na ulutaga ruarua oqo erau yavutaki ena i tuvatuva ka vakatokai ena vosa
vakaperitania na people’s charter for change, peace and progress kei na road map for democracy and sustainable socio-economic development, 2009 - 2014.
E tinikadua (11) na duru se pillars ka yavutaki kina na charter, ka levu oqori e tarai
keda.
Ia, au gadreva me’u na vosa ga ena kena ka tarai keda sara vakavoleka, oya na kena ka sasagataki kina na vakadeitaki ni veiliutaki maqosa ka vakaivakarau se na ka ka vakatokai ena vosa vakaperitania “effective, enlightened and accountable leadership. Oqori na veiliutaki ka dodonu me rokataka na veiqaravi kei na vakatulewa ena bose ni yasana.Oqori na veiliutaki e raiyawa, e yavutaki ena dina kei na dodonu, na veiliutaki ka baleti ira era qaravi, na veiliutaki e taucoko, e savasava, ka veivakaduavatataki. Oqori talega na veiliutaki e yadrava me dautukutuku lesu vei ira era digitaki se veitalai mai.
Ko ni sa kila tiko ni vakaroti na bose ni yasana ena ruku ni lawa ni veika vakaitaukei, na fijian affairs act, me qarava ka cakacakataka na ka ka vakatokai ena vosa vakaperitania na “good governance and wellbeing of the fijian people”.
Oqori na vosa sa vakadewataki ka kilai levu tu me baleta “noda liutaki vakamatau ka tiko vinaka na i taukei”. Oya na i tavi, ka vakaroti kina vakalawa na matabose ni
yasana me qarava.
Ena mataka edaidai, au via wasea ga kina e vica na vakasama me baleta na
“good governance” se veiliutaki vakamatau, ka dodonu me da cakacakataka ka
yadrava o keda kece sara na lewe ni bose ni yasana kei ira na kena vakailesilesi,
ni oya na ka dodonu me rokataka na noda veiqaravi.
A cava sara mada na veika e dodonu meda cakava me basika kina na veiliutaki
vakamatau se “good governance?”
Oqo e vica na ka e dodonu meda cakava ena bose ni yasana:
(i) Na veirogoci (participation)
Me da vakaitavi kece ena veivosaki ena loma ni bose ni bera ni tau na lewa, ke da tokona se sega ni tokona na veika e veivosakitaki, e dodonu me rogoci na domoda.
Ni da veivosaki vaka oqori, ena matata kina na veivosaki kei na noda vakatulewa, ka da na la’ki cakacakataka, ni noda na vakatulewa oya.
(ii) Na maroroi ni lawa (rule of law)
Me maroroi ka taqomaki na lawa, me muri na lawa me baleta na cakacaka ni matabose ni yasana.
Oqori na lawa ka tuvana na noda matataki, o ira era rawa ni lewe ni bose, na balavu ni gauna era veiqaravi kina kei na i tavi ni matabose, na maroroi ni kena i-lavo kei na i yau, kei na kena vakarautaki na i tukutuku vakayabaki – se annual report ni bose ni yasana. Me muri vakavinaka na veilawa oqori, me savasava kina na veivosaki kei na vakatulewa ka yavutaki ena dodonu kei na dina.
(iii) Na cakacaka savasava (transparency)
Me matata vinaka na lewa e tau, ka matata vinaka na kena yavu, na veika me na
sotava se qarava kei na veika ena basika mai kina. Matata na veivosaki ni sega na
ka e vunitaki. Eso na kena i vakaraitaki: volai vakamatata na i tukutuku ni bose
(minutes) kei na i tukutuku vakailavo.
(iv) Na yadrayadravaki (responsiveness)
Oqo na veiliutaki ka baleti ira era qaravi. Na veivosaki kei na vakatulewa ena loma ni bose ni yasana e caka me sotava na nodra gagadre na lewe ni yasana o macuata.
(v) Veirogorogoci (consensus orientation)
E yavutaki na vakatulewa ni da veirogorogoci, ka veiciqomi, da veiwasei ka sega ni suguraka na ka ga eda vinakata.
(vi) Na rogoci ni domoda ni bera na vakatulewa (equity & exclusiveness)
Eda vakaitavi kece ena veivosaki ni bera ni tau na lewa, ka baleti keda kece na lewa e tau.
(vii) Vakasavui sobu na i rogo baleta na veiqaravi (accountability)
E yavutaki na noda veiqaravi kei na vakatulewa ena bose ni yasana ena yavu ni veiqaravi dina – ni da veiqaravi me baleti ira ka veitalai mai se ko ira era digitaki keda me da matataki ira ena bose ni yasana, ka sega ni mai vakayagataki na noda lewe ni bose oqo me i vakarawa ni ka vei keda.
Eso na kena i vakaraitaki:
- Me laurai ni sa vakayagataki na i lavo me vaka na kena i naki
- Sa qaravi ka cakacakataki na lewa ni bose
- Matata vakavinaka na i tukutuku vakayabaki (annual report)
Oqori na veika e dodonu me laurai ena noda veiqaravi, na veika e dodonu me da
yadrava me vakayacori ena gauna kece ni bose baleta ni oqori na i vakarau ni veiqaravi e dodonu meda vakayagataka me rawa ni noda kina na tiko vinaka kei na bula sautu.
Ena cakacaka ni veivakatorocaketaki na i tuvatuva ni veivakatorocaketaki ena noda
vanua e yavutaki ena sasaga ni noda tara cake e dua na noda viti vinaka se “a better fiji for all”.
Na gagadre e tiko me na umani kece na lewe ni vanua ena i tuvatuva ni
veivakatorocaketaki, ka sega kina ni veivakaduiduitaki vakamata tamata.
Ena i tuvatuva ni veivakatorocaketaki ni matanitu me baleta na vualiku ka vakatokai
ena vosa vakaperitania na northern development programme, e laurai ni lewe levu taudua na lewe ni vanua ena nodatou yasana era oka tu ena tuvatuva ni veivakatorocaketaki oqo me vakatautauvatataki kei rau na yasana vakaturaga e rua o bua kei cakaudrove.
Dou kalougata vakalevu na turaga kei na marama e macuata ni dou vutuniyau ena i yaubula ka i vurevure levu tu ni yau ena nomudou yasana na dovu, na kau, na sara vanua (ecotourism), na tabana ni qoli kei na sasalu ni waitui.
E dina ga ni vakaraitaki ena i tukutuku ni lewe ni vanua ni dua nai wase levu ni wekada na idia era sa biuta na nodatou yasana me ra toki yani kina i wasewase e loma ena kena mai cava na nodra lisi, ia e vakaraitaki talega mai na nodra sa lesu tale tiko mai eso, ena nomudou lomasoli na turaga me vakavoui tale na nodra lisi. Dou sa vakavinavinakataki na turaga ena yalo ni veikauwaitaki cecere oqori.
Sa qarava tiko na matanitu ena gauna oqo e dua nai tuvatuva ni veivakatorocaketaki ni vakatagedegede ni noda rawa ka mai na qele kei na noda i qoliqoli me tekivu mai na yabaki oqo ka yacova yani na yabaki 2012. A i naki levu ni tuvatuva oqo me laveti kina na rawa ka ni veimatavuvale yadua, me rawa ni qaravi kina na veivakatorocaketaki ni vakatagedegede ni bula ena taudaku ni veikoro vakavalagi.
Ena yabaki oqo e qarava kina na talai veivuke ena vualiku na kena ta ka vakavinakataki eso na nomudou gaunisala mai nasigasiga, raviravi ki niurua ka sa tiko talega na navunavuci me baleta na gaunisala ka gole cake ki udu. Ena tabana ni veivakavaletaki ena veikoro sa qarava oti kina ena yabaki oqo na talai veivuke e levu sara na veivakavaletaki ena nomudou yasana mai nakalou, dreketi kei seaqaqa.
Sa tekivu ena loma ni vica na macawa sa oti ka me na yacova yani na i matai ni macawa ni tiseba, eratou na goleva tiko yani na i vakailesilesi ni vale ni volavola ni talai veivuke ena vualiku na kedra vakavinakataki na nodra vale na qase-ni-vuli kei na noda veikoro-ni-vuli eso e gadrevi tu me ra vakavinakataki. Oqo e sala muria koto ga na gagadre ni matanitu me tosoi cake na nodra rawa ka vakavuli na luveda.
E kauwai vakalevu na matanitu me vakatoroicaketaki na i vakatagedegede ni wai ni gunu kei na veivakalivalivataki. E sa qarava tiko ena gauna oqo na vale ni volavola ni talai veivuke na kena vakalivalivataki e vica na koro ena nomudou yasana vakaturaga. E sa tiko talega na i tuvatuva ni veiqaravi ena kena laurai na veileqa eso ka vu mai na kena sa kania vakalevu sara tiko mai na ua na noda matasawa ena veikoro eso e koto ena baravi. Oqo e wili kina na kena qaravi na matasawa ena koro vakaturaga e naduri.
Au gadreva talega ena gauna oqo me’u vakadre ena so na ka me baleta na noda veivakatorocaketaki me sala vata kei na so na veisau lelevu eda donuya, se eda na donuya ena veigauna mai muri. Ai matai, na leqa ka vu mai na veisau ni draki se climate change, ka ra tukuna na kena dau ni dodonu meda sa moica nai tuvatuva ni veivakatorocaketaki eda qarava me okati kina na i sasabai kina veileqa eso vakaoqo. E matata vakasigalevu vei keda na leqa a tarai ira na wekada mai samoa kei toga ena vula sa oti.
Ai karua ga na noda tuvana na nodai tuvatuva ni veivakatorocaketaki ena noda yasana me okati kina na veika eso e vakaraitaka na i tukutuku ni wiliwili ni lewe ni vanua. Ni sivia tiko na onosagavulu na pasede ni nodatou i wiliwili era i taba gone, sa dodonu me nanumi tiko na tikina oqo ena noda i tuvatuva. E dodonu me vakabibitaki talega na nodra qaravi nai taba qase cake sara se malumalumu ena noda veikoro kei na kena dau laurai na nodra sasaga na noda marama.
E sa vaqaqacotaka na matanitu na nodratou veiliutaki na talai veivuke e va ena noda vanua ena kena qaravi na veivakatorocaketaki ena noda veiyasana kei na veiwasewase e va.
Sa cakacakataka tiko ena gauna oqo na matanitu na kena vakaduri na veimatabose se development boards ena noda yasana, provincial development board kei na divisional development board, ka ra lewena na veimata tamata eso, o ira na qaravi bisinisi kei ira na veitabana ena taudaku ni matanitu me ra mai vakasala ka vakatulewa ena veituvatuva ni veivakatorocaketaki e ganiti me na vakayacori ena dua na yasana se dua na i wasewase.
Sa kena i balebale oqo ni nomudou i tuvatuva ni veivakatorocaketaki na yasana vakaturaga o macuata ena yabaki ka tu mai, sa na la’ki dikevi ena provincial development board kei na divisional development board. Na i tuvatuva oqo e sala muria tikoga na lalawa ena people’s charter me vaqaqacotaki ka ra veiqaravi, veitauriligataka vata na veitabana kece sara ni veivakatorocaketaki. E vakatokai tiko nai walewale ni veiqaravi oqo ena vosa vakaperitania “integrated rural development framework”.
Ena i tuvatuva kece ni veivakatorocaketaki oqo e gadrevi vakabibi kina na veiliutaki vinaka, savasava ka vakaivakarau me vaka au sa vakaraitaka toka mai cake. Sa tu e matamudou na turaga kei na marama lewe ni matabose cecere oqo na bolebole levu oqo.
E tu vakarau na matanitu me qarava na vakatorocaketaki ni nomudou veikoro, ena loma ni tinikarua na tikina ena nomudou yasana vakaturaga.
Na vuavuai vinaka ni veiqaravi sa na vakatau vakalevu mai na mataqali veiliutaki ena loma ni noda yasana me tekivu saraga ena nomudou veikoro yadudua.
Au sa kerekere me da qarava na i tavi eda kacivi kina, na i tavi eda digitaki kina, me sotava na nodra gagadre na lewe ni yasana ko macuata, ka lumuta na veiqaravi oqori ena dina, dodonu kei na savasava.
Ni tiko na turaga kei na marama lewe ni bose kei kemuni na vakailesilesi, au nuitaka ni na dua na bose vinaka ko ni na vakayacora ka me liutaki kemuni kina na noda kalou ena veivakatulewa eso ko ni na vakayacora me baleta na nodra tiko vinaka ka tiko sautu na lewe ni noda yasana edaidai kei na veigauna sa bera mai.
Vinaka vakalevu.